Willem Jan Otten, Amsterdam 1951, is een dichter, (toneel)-schrijver, essayist en filmbeschouwer. Hij debuteerde in 1973 met de bundel Een Zwaluw vol Zaagsel. In 1986 schrijft hij een film rubriek De Droom van de Videomaan in het NRC handelsblad. De stukjes werden gebundeld in het boek Het Museum van Licht. Hoogst originele, authentieke en fijn geobserveerde filmbeschouwingen. In 2005 won hij de Libris Literatuur prijs voor de roman Specht en Zoon. In 1999 werd hij bekroond met de Constantijn Huygens prijs voor zijn totale oeuvre. En op 22 mei 2014 komt daar de prestigieuze P.C.Hooft prijs bij. Een interview over het religieuze aspect in de films van Terrence Malick, Xavier Beauvois, Robert Bresson en Andrei Tarkovski.
The Tree of Life:
The Tree Of Life van regisseur Terrence Malick die in Mei 2012 de Gouden Palm won op het filmfestival in Cannes, gaat over een jong gezin van vijf met drie zonen in de jaren vijftig in Texas, die worden opgevoed door een strenge, gemankeerde vader en een liefdevolle en wat passieve moeder. Een van de jongens komt om in de Vietnam oorlog en in de film herinnert een van de zoons zijn jeugd. De film is een meditatie op het leven. Virtuoos gefilmd op een vloeiende, lyrische en uiterst persoonlijke manier. The Tree Of Life is meer dan een film, het is een aangrijpende ervaring die je leven verrijkt.
Willem Jan Otten: “Eigenlijk wordt de hele film verteld vanuit het perspectief van het personage van Sean Penn, een van de zoons van de vader, vertolkt door Brad Pitt. Het is zijn herinnering, die weer het dichts komt bij de ervaring van Terrence Malick, de auteur. De film herinnert zich zijn dode broer, omgekomen in de Vietnam oorlog en de schuld die hij heeft uitstaan bij zijn broer en vader.
Het is een voorstelling in het hoofd van het Sean Penn personage. Hij herinnert zich zijn overleden broer, en ook zijn moeder voor wie hij het meeste verdriet voelt. Zijn meeste agressie gaat uit naar zijn vader. De moeder is volkomen vertwijfeld, in de film horen we haar de vragen stellen als: waar bent U nou? Hoe kunt U dit toelaten? Gevolgd door weergaloze natuurbeelden over het ontstaan van de aarde, de Big Bang en een immens leeg heelal.’
Maar je zou ook kunnen zeggen dat in al die natuurbeelden God juist wel aanwezig is, want het is ook de creatie van de wereld.
W.J.Otten: Nee, het is een grote lege Godloze natuur. De moeder krijgt geen antwoord in haar troosteloosheid. Wat maakt deze film zo bijzonder? De bijna naïeve manier waarop de karakters zich rechtstreeks tot God richten. Dat heb ik zelden gezien. In Breaking the Waves van Lars von Trier gebeurde het ook. De film is eigenlijk een gebed,die op een hele heldere, rustige manier essentiële vragen stelt. Er zijn twee wegen om te overleven, de weg van de natuur (overleving) verbeeld door de vader figuur, de onverschillige weg van Darwin zonder God. En de weg van de genade (liefde) met God, gesymboliseerd door de moeder. Die twee wegen worden parallel afgelegd. Het jongentje merkt gaandeweg dat hij op de vader weg terechtkomt,terwijl hij liever de moeder weg was gegaan. Hij vraagt zich tegen het einde van de film af: wanneer ben ik van U weggedreven?
In Lantaarn/ Venster(Rotterdam), waar ik de film zag, liepen er mensen weg die het niet meer konden uithouden. Waarom? W.J.O: ‘ In de jaren 70 gebeurde dat erg vaak, bij de films van de Rus Andrei Tarkovski bijvoorbeeld. Bij mij in Kriterion (Amsterdam) liepen ook mensen weg kreunend en zuchtend. Ik kan het me ook goed voorstellen, omdat een persoon in een lege ruimte God aanroept, en als je op voorhand al onzin vindt dat mensen dat doen, dan ga je niet door kijken. Straks krijg je nog antwoord ook. Het is erg confronterend. ‘
We zijn tegenwoordig zo gewend dat deze geloofszaken worden geïroniseerd en dat er allerlei uitspraken worden gelegd in de mond van foute dominees , foute priesters of meedogenloze vaders. In deze film wordt niemand de schuld gegeven van hun vervreemding van God. Aan het einde van de film ervaart de hoofdpersoon een betrokkenheid met het universum. Aan het einde klinkt de Agnus Dei van Berlioz. De moeder zegt op het einde: ik geef U mijn zoon terug. In het begin van de film vraagt zij: waar was U? De cirkel is rond.’
Het is ook erg lyrische en liefdevol gefilmd, alle elementen komen aan bod; water, vuur, aarde en licht. Er zijn veel archetypische beelden bruggen, deuren, bomen, licht, water. De film is in zekere zin een wanhoopskreet, maar ook een teken van geloof en overgave. Malick vertelde de film op zijn Darwins, alsof je het verhaal zonder God zou vertellen. Uiteindelijk komt Malick op een God van genade uit, terwijl de Calvinisten meer op een alles bedisselende en straffende God uitkomen.
Vindt u het leven zonder God zinloos?
WJO: ‘ Toen ik de natuur beelden van The Tree of Life zag, dacht ik dit is ontstellend. Als dit alles is, de naakte schepping zonder liefde. Het maakt mij tot een molecuul ,te midden van moleculen in een volkomen zinloos geheel. Dat is een gedachte waar ik niet goed tegen bestand ben. Die beelden laten de totale kou zien. Terrence Malick is een filmmaker die zegt ik heb de inleving in een ander nodig om van mezelf verlost te worden. Je ziet altijd een subjectief camerastandpunt. Je kijkt altijd met iemand mee in de film, met de zoon, de vader of de moeder. Het mooie en paradoxale is dat het hele precieze herinneringen zijn van Malick, waarbij hij genoeg ruimte laat, zodat toeschouwer zijn eigen beelden oproept. Het aandeel van de kijker is erg groot, hoe groter die verbeeldingskracht is, hoe overtuigender de film wordt. De kijker creëert zijn eigen ervaring.
- Des Hommes et des Dieux
Een andere succesvolle film over religie was Des Hommes et des Dieux
Waarom bent u zo geboeid, u hebt de film al vier keer gezien?
W.J.O: ‘ Des Hommes et des Dieux van de Fransman Xavier Beauvois (1967) is een van de weinige films die uit een liturgie ontstaat. Het verhaal van de Christelijke monniken die wonen en werken in een kleine Islamitische gemeenschap in het Algerijnse Atlasgebergte in de jaren 90. Ze zijn nauw verbonden met het dorp in de buurt. Islamitische extremisten bedreigen hun bestaan. Ze negeren deze bedreigingen en blijven hun dagelijkse rituelen uitoefenen in hun klooster en willen de dorpelingen niet in de steek laten. Wat de film extra bijzonder maakt is de liturgische manier van filmen. Met een rustige cameravoering en montage. Er wordt geprobeerd een contemplatieve concentratie op te roepen. Het is echt een passie verhaal zoals Jeanne d’Arc van Dreyer of The Gospel According to St Matthew van Pasolini. In de meest ontroerende scene van de film wordt getoond hoe een broeder na boodschappen gedaan te hebben de Eucharistie viert met zijn medebroeders. Muziek klinkt van Tchaikovski, de broeders worden éen voor éen close in beeld gebracht . Op hungezichten wisselen ontroering en blijmoedigheid elkaar af. De broeders die zich sterk verbonden voelen met Christus, zijn daarom in staat zichzelf op te offeren, door niet te wijken voor het kwade, in dit geval de extremisten. Dit sacrament van het offer staat in dienst van de geloofsrituelen die ze dagelijks belijden. ‘
Een voorbeeld?
De scene vanuit de helikopter, waarin extremisten laag over het klooster vliegen met een machinegeweer in de aanslag, doorsneden met beelden van de monniken die in een cirkel staan te zingen en elkaar vasthouden. De film zit dicht tegen een documentaire aan, er zitten twee echte acteurs in, de dokter Luc gespeeld door Michael Lonsdale en de prior Lambert Wilson.
De film is een groot succes en heeft al miljoenen bezoekers getrokken. Waarom spreekt het juist nu zoveel mensen aan? W.J.O: ‘Omdat we in een tijd leven van een herwaardering van religie. Het neemt allerlei vormen aan. Tien jaar geleden zou dit een politieke film geworden zijn. De film laat de werkelijkheid in tact en krijgt daardoor oneindig veel meer zeggingskracht. Het mooie is dat deze film het religieuze in tact laat en voelbaar maakt. En vertrouwt erop dat de kijkers dat geloven en met hun meeleven. Dat het mogelijk is onder extreem zware omstandigheden hun geloof levend te houden.
Wat betekent de film eigenlijk? Je zou kunnen zeggen de film begint met het ‘plukken’ van mensen door Jezus. Als de prior iedere monnik vraagt of hij wil blijven in het klooster of wil vluchten. En de film eindigt met de kruisiging. De film doet een enorm appel op de mensen die de film zien. Je kunt er niet naar kijken zonder je af te vragen wie ben ik in het verhaal. Geloof ik dit en zo ja wat doe ik dan?
Afgezien van de eerder genoemde Eucharistie scène ,wat vond u het meest ontroerende aan deze film? De scene waarin broeder Luc ‘ s-avonds een reproductie van Christus kust. Hij symboliseert voor mij de lichamelijke Christen.
Zelf bent U een praktiserende Katholiek, in 1999 bent u gedoopt. U bent niet religieus opgevoed?
W.J.O: ‘Ik ben een kind van musici die veel oude muziek speelden, dus ben ik wel opgevoed met religieuze muziek, wat alle oude muziek is. Mijn vader speelde met de Matheus Passion mee. We gingen vroeger niet naar de kerk, die heb ik pas veel later ontdekt. In het boek ‘Waarom Komt U ons Hinderen’ staat het allemaal goed geformuleerd.
Hoe kwam uw eigen bekering tot stand? ‘Een belangrijke rol speelde de film Bad Lieutenant van Abel Ferrara, die ik zag in 1993.’ Otten kon zich identificeren met de worsteling van een drugsverslaafde politie rechercheur in deze film, die de daders van een verkrachte non moet opsporen. Het is echter niet zo simpel dat Otten zich na het zien van deze film liet bekeren. In zijn boek Waarom Komt U Ons Hinderen schrijft hij: “ Het zou nog minstens zes jaar duren, voor ik op een Goede Vrijdag tijdens een kruiswegstatie in de rooms-katholieke kerk bij mij in de straat, eindelijk kon verzuchten wat ik sindsdien geloof: dat Jezus met zijn zelfgezochte dood mijn zonden op zich genomen heeft.”
‘Mijn vrouw, de schrijfster Vonne van der Meer, ging mij voor in deze toetreding tot het geloof. Bij mij was het zo dat ik het een lange tijd al wilde, maar niet durfde. Het was een soort gêne , een soort schaamte, ik werkte bij de NRC , waar mensen als Rudy Kousbroek en Gerrit Komrij behoorlijk fel reageerde op mijn overgang. In Waarom Komt U ons Hinderen schrijft Otten: “ Als schrijver had ik me in de nesten gewerkt, want ik leef in een tijd waarin geloofd wordt, dat geloof iets is wat overwonnen zal worden en waarin een intellectueel, en zeker een schrijver zijn talenten inzet om aan de zin van het bestaan te twijfelen. ‘
Citaat Willem Jan Otten: ‘Geloven is als trouwen met een veel oudere vrouw, die ondanks haar duistere geschiedenis onweerstaanbaar is. ‘ W.J.O: ‘Nou ja geloven ,het is meer katholiek worden eigenlijk. Als je godsdienstig bent,doe je mee aan de heilige rites en de rituelen. Het is voor mij een manier om met meer touwtjes aan de schepping verbonden te worden. In zijn boek Waarom Komt U ons hinderen, schrijft Otten: “ Iets vinden buiten jezelf, waardoor je beseft dat je wilt bestaan, dat is geloven. Dat iets is een iemand en je wilt van hem houden. Deze liefde wordt bedreven tijdens riten, tijdens het gebed.”
Robert Bresson
W.J.Otten: “ Net als Terrence Malick ziet ook de grote Franse cineast Robert Bresson (1901-1999) af van spektakel, van expliciete beelden om het beeld zo leeg mogelijk te maken om het dan te laten vullen door het geestesoog van de kijker. Dat wordt ontlediging genoemd. Bresson bombardeert ons niet met beelden, maar prikkelt juist onze eigen verbeelding. Een bekende uitspraak van Bresson is: ‘Je creëert niet door toe te voegen ,maar door weg te laten. ‘ Zijn doel is om het onzichtbare zichtbaar te maken. Er zijn diverse mystieke filmers die dat doen zoals Antonioni,Pasolini, Bunuel.
Wat maakt Bresson dan zo bijzonder? W.J.O: ‘Die vraag zou iedere zich zelf serieus nemende filmmaker zich moeten stellen. Dat dát in Nederland nauwelijks gebeurd, geeft al aan dat er iets mis is in het filmklimaat hier. Pas als je door Bresson heen bent gegaan en dan in een crisis belandt, dan wordt je pas écht een filmmaker. Makers als Scorsese, Von Trier,Malick, Tarkovski, Kieslovski, Bergman zijn allen sterk beïnvloed door Robert Bresson.
In Frankrijk en Amerika wordt hij terecht als een van de grootste cineasten beschouwd. Hij is een absolute, radicale kunstenaar, die zijn erg belangrijk om de grenzen van de filmkunst op te rekken. Bij Bresson kun je zeggen dat alles wat je over de filmkunst kunt zeggen samenkomt. Je kunt hem in dat aspect vergelijken met de filosoof Wittgenstein, al het denken van de 20e eeuw is in hem samengeperst.’
Je schrijft : ‘’ we staan zelden meer open voor onszelf als bij het kijken naar een Bresson”? Waar je op aan gesloten raakt in Pickpocket bijvoorbeeld, is de zakkenroller in jou. Je kijkt herkennend, ook naar L’Argent, je leeft mee met de verbittering en liefdeloosheid van de hoofdpersoon. De film opent een afgrond in jezelf en probeert je die crisis door te laten maken, als het ware.
Andrei Tarkovski
Nog even over The Tree of Life, het deed me enigszins denken aan de schoonheid in de films van Andrei Tarkovski.( 1932-1986) W.J.O: ‘ Soms had ik wel behoefte aan een meer Tarkovskiaans ritme, of beter gezegd meer rust in de beelden. Malick wil de filmervaring vatten in een camerabeweging. Een Nederlandse filmer als Leonard Retel Helmrich ( Stand van de Zon,Maan en Sterren) beheerst dat ook uitstekend. Met hem is het trouwens wél mogelijk om over Bresson te spreken en hij durft ook op erudiete wijze over film te spreken. Vroeger deden alleen redacteuren van Skrien, Skoop of Versus dat. Elke keer verscheen er een generatie die in die filmbladen boeiend over cinema kon schrijven, vaak gingen ze dan ook later goede films maken.
Otten: “Na het zien van Stalker besefte ik dat ik de filmkunst nodig heb om in mezelf af te dalen. W.J.O: ’Ja, dat is bij mij sterk zo. Mijn referentie als ik over dingen nadenk is vaak via film. Als ik iets religieus heb te overdenken bijvoorbeeld, dan is mijn referentie altijd film. Ik begon als toneel criticus, nu is het film geworden. Het fijne van film is dat je het ook thuis op DVD kunt bekijken.
Andrei Tarkovski zei ooit: “ In al mijn films leek het mij belangrijk om de mensen die ernaar zullen kijken te herinneren aan het feit dat zij niet alleen zijn, verloren in een leeg heelal, maar dat zij verbonden zijn door ontelbare draden met hun verleden en toekomst. Dat door bepaalde geheimzinnige wegen, ieder mens de band met de wereld en het leven van de mensheid verwezenlijkt.”
W.J.Otten: “Dat is erg mooi. Om nog even op Bresson terug te komen die zijn personages alleen achterlaat in het universum. Het feit dat hij zijn films maakt, verbind je weer met die ’onzichtbare en ontelbare draden’. Met name de films Andrei Rublev ,Spiegel, De Jeugd van Ivan en Solaris. Als ik nog één monografie zou mogen schrijven dan zou die het liefste over Andrei Tarkovski moeten gaan. Hij doet iets uniek met de tijd en het beeld. Zo’n droomscene met paarden en appels uit De Jeugd van Ivan of twee minuten stilstaand water met een icoon en andere symbolische voorwerpen in Stalker. Hij schept een volkomen unieke persoonlijke droomwereld, en toch word je aangesloten op iets groter dan alleen het beeld, namelijk op de ziel.
‘Zo’n scenario kun je niet indienen bij het Filmfonds. Er gebeurd iets magisch en Tarkovski vertrouwt er op dat het publiek dat begrijpt. Dat maakt hem zo uniek, hij sluit je daarmee aan op die ontelbare draden uit het genoemde citaat. De beelden vertolken iets wat jij kent, ook al heb je ze nog nooit gezien. Bij Tarkovski, meer dan bij Bresson of Bergman geeft dat je het gevoel dat je niet alleen bent in het universum. Het is een beelddaad, niet meer een beeld ergens van geven maar het beeld zijn. Dat prachtige beeld van de zeppelin in Spiegel, volgt op een scène met soldaten die een zoutmeer oversteken, terwijl ze ten dode zijn opgeschreven. De beelden veroorzaken een gigantische rouw, daarna komt er een reusachtige zeppelin in beeld. Al dat verdriet en gemis wordt weggenomen door het beeld van de luchtballon. Ook hoor je Bach op de geluidsband. Dat allemaal bij elkaar veroorzaakt een enorm groot soort ontroering. Kunst vindt deze emoties. Tarkovski zegt dat het een grote troost is dat het beeld uiteindelijk ondoorgrondelijk is. Net als God .’
* Zie ook de boeken: Waarom Komt U Ons Hinderen en Het Museum van Licht (beiden uitgever Van Oorschot)
– Jaap Mees- 2014.
Waardeer dit artikel
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.